Duygu denince ilk hatırladıklarımız nelerdir? Şöyle bir düşündüğümüzde iç sezgilerin, hislerin, heyecanların, sevinçlerin, üzüntülerin vb dışa vurumudur yahut içimizde ebedî sır olarak sakladığımız pek çok hissiyat... ..
Psikolojide duygu; bireyin ruh hâlinde biyokimyasal ve çevresel etkilerle oluşan karmaşık psikofizyolojik bir değişimdir. Duygular; algılar, psikolojik tepkiler ve bilinci de içeren; insanın genel psikolojik durumunu koordine eden içsel durumlardır.... Bu tanımı alan uzmanları dışındakiler pek de sevimli bulmaz.
Duygunun tanımı
TDK Türkçe Sözlük'te (2011:729) duygu, “1. " Duyularla algılama, his. 2. Belirli nesne, olay veya bireylerin insanın iç dünyasında uyandırdığı izlenim. 3. Önsezi." olarak yapılmıştır.
Biz duygunun bütün alt alanlarını değil de "sorumluluk duygusu ile utanma duygusu" üzerinde duralım…
İnsanlar çocukluktan itibaren sosyal sorumluluk, bireysel sorumluluk; ahlâkî, etik ve estetik değerler bazında sorumluluk, vicdani ve insanî sorumluluk duygusu ile yetiştirilmek zorundadır... Aksi hâlde sorumsuz, başı boş, hayta, neme lâzımcı liberal, köksüz bir şahsiyet olarak aileye, topluma, millete, insanlığa evrene/kâinata zararlı yaratık rolüyle bela olur.
Utanma duygusu ise yine vicdan, iz'an, hayâ, edep, ahlâk, estetik ve temel insanî değerler karşısında duyarlı olmakla ilgilidir. Utanma duygusuna sahip insanlar; mensubu bulunduğu ailenin, milletin örf, adetleri ile kültür ve medeniyetinin gereğince utanılacak hâllerin neler olduğunu bilir. Dinî /İslâmî, evrensel ya da maddi ve manevi kültür değerlerine karşı tutumları da ona göre belirlenir yahut oluşur.
Sorumluluk ya da utanma duygusuna sahip olmayanlar kimseye hesap verme durumunda olmadıklarından yavaş yavaş narsist olurlar…Böylece de özgüvenleri tehlikeli biçimde yükselir
Japon toplumunda Tanrı inancı veya ahiret inancı olmadığı hâlde utanma ve sorumluluk duygusu taşımada pek çok kültüre göre ilk sırada yer almaları nasıl izah edilir acaba?
İlk emri "Oku!" olan dinimiz, İslâm ahlâkı ve terbiyesi; insanlara sevgiyi, saygıyı, yardımlaşmayı, iyiliği, adaleti , hakkaniyeti, dürüstlüğü, hak yememeyi, merhameti, öğütlerken ve öğretirken neden haram yemeyi, adaletsizlik yapmayı, adam kayırmayı nasıl olur da utanmadan başarır(!)
Bir insanda utanma duygusu yoksa ar damarı çatlamış demektir…
Sorumluluk duygusu pek çok hayvanda içgüdüsel olarak mevcuttur.... Yuvasındaki yavrusuna yem taşıyan keklik, ininde karnını doyurmayı bekleyen kurt yavrularının anası sorumluluk duygusuna sahiptir... Bütün canlıların anneleri ve babaları da öyledir esasen... Sorumluluk yalnızca doyurma yedirme içirme sorumluluğu değildir elbet…
Yaptığınızın veya yap(a)madığınızın bir bedeli olduğunun bilincine ermektir sorumluluk.
İslâm, insanda sorumluluğu buluğ çağından başlatırken geleneklerimizde daha erken yaşta bu bilinç kazandırılır ya da öyle talep edilir; bunu da ebeveyn boynuna alır.
Utanma duygusu ile gülme yalnızca insana mahsustur... İnsanı hayvandan ayıran en temel özelliklerinden ikisidir bunlar... Sorumluk ise her canlıda fıtraten vardır…
Türk evladı askerliği sorumluluk, vatan sevgisini de vazife bilir.... Sevgi, duyguyla ilişkilidir...
Utanılacak hâllerin yerine takdir ve öğünç duyacağımız keşif ve buluşlarla, icraatlarla anılmalıyız.
Toplumda, halk içinde ve bütün kâinatta sorumsuz arsız utanmaz tiplerin hâkim olduğu bir durumu tahayyül edemeyiz. Onlara psikolojik sosyolojik ve hukuki açıdan gerekli dersler ve tepkiler anında gösterilmelidir.
Utanmazlara, arlanmazlara ve sorumluluk duygusundan uzak olanlara hadleri bildirilmelidir…
Muhittin Gümüş
27.07.2025
Amasya